دمشق: د سوریې د پلازمېنې تاریخ چې د اموي خلافت پایتخت و

"د سوریې له پاڅون پیلېدو ۱۳ کاله وروسته د مخالفانو ځواکونه د سوریې پلازمېنې دمشق ته ننوتل او د ولسمشر بشار الاسد د رژیم پای یې اعلان کړ.

په حقیقت کې، دا یوازينۍ پېښه نه ده چې دمشق په زور نیول کېږي، په تاریخ کې ډېرې نورې ورته پېښې هم رامنځ‌ته شوې دي. نو د سوریې پلازمېنې کیسه څه ده؟"

له میلاد وړاندې

که څه هم دمشق د یوه لرغونې ښار په توګه پېژندل کېږي، خو لا هم روښانه نه ده چې کله دلته استوګنه پیل شوې ده. خو د ۱۹۵۰ کال له کیندنو څرګنده شوه چې د دمشق سوېل ختیځ په تل الصالحیه یوه ښاري سیمه کې له میلاد وړاندې څلورمه زریزه د دمشق په جنوب ختیځه برخه کې موجود و."

او د ښار په زړه برخه کې له میلاد وړاندې د درېیمې زریزې له خټینو لوښو او د "دماسکي" یادونه په یوه خټینه دړه کې چې په "ایبلا" (اوسنی تل مردیخ) کې پیدا شوې، پر هماغه پېر پورې اړه لري.

او د ښار په اړه لومړي مستند لیکل شوې اشاره د مصر د تل العمارنه په هیروګلیفیک تختو کې ده. هلته دمشق په هغو سیمو کې راوستل شوی چې درېیم تحتمس له میلاد وړاندې په ۱۴۹۰ کال کې فتح کړی و.

له میلاد مخکې په لومړۍ زریزه کې، دمشق د ارامیانو د امارت پلازمېنه شوه، چې تاریخ یې په اساسي توګه د تورات او اشوریانو له مراجعو او ثبتونو څخه پېژندل کیږي. د دې دورې یو مهم مادي اثر د "بازلت" یوه ډبرینه دړه ده چې وزر لرونکی پخوانی ابو الهول انځوروي – او په لوی جومات کې د کیندنو پرمهال کشف شوی دی.‌

ارامیانو هم د سمڅو او تونلونو په جوړولو، د ښار او شاوخوا سیمو د ځایونو په نومونو او په ځانګړې توګه د ارامي ژبې په توګه یوه ګډه ژبه چې د شام پراخه سیمه کې تر اسلام مخکې کارول کېده، له خپل میراث سره پرېښې ده.

په راتلونکو پېړیو کې، دمشق لکه څنګه چې نورې پلازمېنې هم د سیمې د بهرنیو فاتحانو- لکه په اتمه پېړۍ کې اشوریانو، اومه پېړۍ کې بابلیانو، په شپږمه پېړۍ کې فارسیانو، څلورمه پېړۍ کې یونانیانو او لومړۍ پېړۍ کې رومیانو لاس ته ولوېده.

او له میلاد ۳۳۳ کاله مخکې د لوی سکندر له فتحې سره، دمشق د هلنستي نړۍ برخه شوه او ارامي سیمې له نوې یوناني استوګنې سره یو ځای شوې.

له رومي امپراتورۍ سره د دمشق یو ځای کېدل د هلنستي دودونو دوام و، چېرې چې دا د هادریان په واکمنۍ (چې له ۱۱۷ تر ۱۳۸ میلادي پورې واکمنه وه) او د سیفیروس الکساندر په واکمنۍ (چې له ۲۲۲ تر ۲۳۵ میلادي پورې یې واکمني وکړه) لوی ښار و.

په ښار کې د رومي کلا اثار په شمال لوېدیځه په برخه کې شته او په ۲۰۰ متره واټن په ختیځ کې د دمشق لوی جومات پروت دی، چې امویانو په ورته ځای کې د بیزانټین د سنټ جان کلیسا او روماني جوپیټر معبد پر ځای جوړ کړی دی.

د حنانیا کلیسا لا هم پاتې ده، چې دمشق کې د شاول طرسوسي د مسیحیت د منلو یادګار دی او وروسته سنټ پال رسول شوه او دا کلیسا د مدحت باشا د سړک ختیځې برخه ته نژدې موقعیت لري.

د نورې سوریې په څېر، دغه ښار په څلورمه میلادي پېړۍ کې مسیحی شو او په ۳۹۵ کال د روماني امپراتورۍ په وېش سره، دمشق د بیزانټین امپراتورۍ لپاره یو مهم نظامي ځای شو.

سره له دې، مذهبي، الهياتي او سیاسي اختلافاتو د قسطنطینې وېش ته لاره هواره کړه او د شپږمې پېړۍ فارسي جګړو چې زیاتره یې په سوریه کې شوې وې، د هېواد اقتصادي ژوند ته زیان واړوه او له دې کبله، دمشق په ۶۳۵ کال کې د اسلامي پوځونو لپاره خپلې دروازې پرانیستلې.

د خلافت پلازمېنه

د بریتانیا د دایرې المعارف په وینا، سره له دې چې مسلمانو عربانو خپله نوې عقیده، مقدس کتاب، نړیوال لیدلوری او خپل قانوني چوکاټ چې لا د جوړېدو په حالت کې و، راوړل، خو هغوی د دمشق په جوړښت کې د پام وړ بدلونونه نه و راوستي.

لومړني اموي خلیفه معاویه بن ابي سفیان په ۶۶۱ کال کې خپل دربار د سوریې پلازمېنه کې جوړ کړ.

او کابو یوه پېړۍ وروسته، ښار د یوې پراخې امپراتورۍ پلازمېنه وه چې له اوسنۍ اسپانیا څخه تر اوسنۍ چین پورې غځېدلې وه او دا د اسلامي تاریخ په ترټولو پراخه امپراتورۍ کې وه.

او د دې دورې یو مهم پاتې شوی اثر د دمشق لوی جومات دی، چې د اموي خلیفه ولید د واکمنۍ په ۷۰۶ او ۷۱۵ کلونو کې جوړ کړی و، که څه هم څو ځله تخریب، سوځول او ترمیم شوی، بیا هم دا د اسلامي معمارۍ یو له عجایبو دی.

د اهمیت کمېدل

د امويانو له سقوط وروسته په ۷۵۰ کال کې، د عباسي خلافت خلیفه پلازمېنه بغداد ته ولېږدوله.

دمشق د یوه سیمه ییز ښار درجې ته راښکته شو، چې د نوي سلطنت لخوا ښار کې د ګڼو بغاوتونو، د امويانو ودانیو لوټلو او د ښار د دېوالونو د ویجاړولو له امله سزاګانې پکې ولګول شوې.

د سوداګرۍ د لارو له بدلون سره، دمشق هم خپل اقتصادي اهمیت زیات حد پورې له لاسه ورکړ او وضعیت په دې ښه شو چې نهمه پېړۍ کې واکمني له بغداده قاهرې ته ولېږدول شوه، یا کله چې ترکانو په ۱۱مه پېړۍ کې د دمشق واکمنان شول.

صلیبي جګړو د دې ښار لپاره په ۱۱مه پېړۍ کې جدي ګواښ رامنځ ته کړ، خو سربېره پر دې چې دمشق له مستقیم اشغال څخه بچ شو، خو ښار له څو بریدونو او محاصرو سره مخ شو.

په دې دوره کې، د ښار دېوالونه له تقویتي دروازو سره بیا جوړ شول او په شمال لوېدیز کې د ښار په کونج کې یوه کلا جوړه شوه.

نوی پېر

د بریتانیا د دائرة المعارف په وینا، کله چې یوه ترک شهزاده نورالدین زنګي په ۱۱۵۴ کال ښار ونیو او دا یې د یوه پیاوړي سلطنت پلازمېنه کړه او د صلیبیانو پر وړاندې یې د خپلو پوځي عملیاتو لپاره یوه اډه جوړه کړه، یوه نوې دوره پیل شوه.

ښار بیا ښېرازه شو، د ښار دېوالونه نور هم مستحکم شول، د دیني او مدني جوړښتونو جوړول پیل شول، نوې معمارۍ جوړې شوې او د کډوالو لپاره نوې سیمې رامنځته شوې.

سره له دې چې ځینې پوځي او اقتصادي شاتګونه راغلل، خو ښار په صلاح الدین او د هغه د ايوبيانو د واکمنۍ پر مهال وده وکړه، چې هلته یې تر ۱۲۶۰ کال پورې واکمني وکړه.

دمشق د دیني او تعلیمي مرکز په توګه وده وکړه، چېرې چې واکمنانو د دیني ښوونځیو جوړولو کې سیالي کوله. د ایوبيانو پام د لوی جومات او په کوردي سیمه کې -چې د جبل قاسيون په لمنو کې پروت و- تمرکز درلود، هلته له ایوبيانو سره د نژدې توکمیز تړاو له امله ګڼ شمېر کوردان پوځ کې خدمت او عسکرۍ ته ورسېدل.

دمشق او د سوریې لویې برخې په ۱۲۶۰ کال کې د مغولو له خوا له تخریبي يرغل سره مخ شوې او اقتصادي وضعیت یې سقوط وکړ، خو مملوکان - چې په مصر کې یې واک ترلاسه کړ، د مغولو پر وړاندې په ۱۲۶۰ کال کې د عین جالوت جګړه کې بریالي شول.

د مغولو له تښتېدو وروسته، اقتصاد ژر ژر ورغېد او د څلورمې پېړۍ پیل کې یې ښه والی پیل شو او ښار یې پراختیا پیدا کړه، ځکه چې د حوران (د دمشق، فلسطین او مصر د غنمو کندو سیمه) لارې ته نژدې نوې جنوبي سیمې پراخه شوې او همدارنګه فلسطین او مصر د ښار زیاتره صادرات لکه خوراکي توکي او قېمتي مالونه د دې سیمو له لارې تر لاسه کول.

د سوداګریزو سفرونو اسانتیاوې پر اصلي سړک پرته سیمه کې د ګڼو خانګانو (هوټلونو) له لارې برابرې شوې. د شمالي سیمې نوي بازار، ساروجه بازار، د کلا په شاوخوا کې د یوې تجارتي سیمې په توګه رامنځته شوه او له کلا سره د نژدېوالي له امله دا سیمه په ۱۵مه پېړۍ کې د مملوکانو د اوسېدو غوره ځای شو.

جګړې او ناورینونه

د ۱۵۰ کالو په اوږدو کې، دمشق د مسلمانانو او صلیبیانو تر منځ د جګړو مرکز و او دلته ۴ مشهور مسلمان مشران دفن شوي دي: نورالدین بن زنګي، صلاح الدین، عادل (د صلاح الدین ورور) او مملوکي سلطان بیبرس، چې ټول په لوی جومات کې دننه خښ شوي دي.

د دوی قبرونه چې په نسبتا لویو ګنبدونو او لوړ قوس لرونکو دروازو ځانګړي دي، له دیني ښوونځیو سره یو ځای کېږي. دغه قبرونه د منځنیو پېړیو د دورې له پام وړ ودانیو دي او ټول یې په نولسمه پېړۍ کې ترمیم شوي دي.

دمشق د مملوکي دورې په منځ کې له دوو لویو ناورینونو سره مخ شو. لومړی ناورین د وبا خپرېدل وو چې د ۱۳۴۸ او ۱۳۴۹ کلونو ترمنځ یې تر نیمایي ډېر د ښار خلک له منځه یووړل.

دویم ناورین په ۱۴۰۱ کال د "ګوډ" تیمور لخوا د ښار لوټل و، چې د خپلې تګلارې د یوې برخې په توګه یې مهارت لرونکي صنعتکاران خپل د واک مرکز سمرقند (اوسني ازبکستان) ته وکوچول.

د مملوکيانو له بدي ادارې سره- چې وروسته یې د لالچ او فساد له مخې یادول شوې، د دې ناورینونو او پېښو له کبله اقتصاد کمزوری شو چې اغېز یې نېغ په نېغه د ښار په جوړښت او بنسټ کې څرګند شو. سره له دې چې په پنځمه پېړۍ کې د ښار جوړېدو ځمکه پراخه شوه، خو تر ډېره په هغو خلکو ‌پراخه شو چې له بې وزله کلیوالو سیمو کوچېدلي وو.

د ښار پراخې شوې سیمې نه یوازې په ښار کې بلکې ګڼې ناابادې ځمکې پټې شوې وې، چې د وقف اسنادو کې ورته "خربه" (خرابه) ویل شوې، چې دا ځمکې په ۱۵۱۶ کال د عثماني سلطان اول سلیم د فتحې پرمهال د فقیر اقتصاد د یوې نښې په توګه ګڼل کېدې.

عثماني پېر

په عثماني خلافت کې، دمشق خپل سیاسي مقام له لاسه ورکړ، خو خپل سوداګریز اهمیت یې وساته.

د منځني ختیځ او بالکان د یوې امپراتورۍ برخه کې ادغامول د داخلي سوداګرۍ اسانتیاوې برابرې کړې، خو د اروپایي هېوادونو د نړیوالې سوداګرۍ د تسلط له امله، د سوریې ښارونه د تجارتي مسافرو لپاره د سوداګرۍ د پرمختګ په توګه خپله لومړنۍ مهمه دنده له لاسه ورکړه. د عثماني دوره کې د دمشق د اقتصادي فعالیت لپاره مهمه انګیزه د حج موسم و.

عثماني سلاطینو چې د "دوه مقدسو ښارونو (مکې او مدینې) د ساتونکو" لقب یې ترلاسه کړی و، د حج تنظیمولو او خوندیتابه په کار کې خورا پاملرنه لرله. دمشق چې له انادول څخه مکې ته د سفر لاره کې وروستی لوی ښار و، د رسمي ملاقات ځای وګرځېد، چېرې چې له شمال او ختیځه راتلونکي حاجیان به دغه ځای کې یو ځای کېدل. له همدې امله، د حج موسم د حاجیانو اوسېدلو مسله د ښار لپاره یو مهم تجارتي فعالیت جوړ شو.

له حج سره تړلې پراختیاوې په طبیعي توګه د مکې لارو ته نژدې سیمه کې متمركزې شوې او د "میدان" سیمه چې څو کلي لري، د ښار جنوبي برخې ته پراخه شوه. د مرکز په بازار کې د ګټورې سوداګرۍ ډیرېدو سره د کورونو جوړولو کچه هم زیاتېده.

۱۹مه پېړۍ

نولسمه پېړۍ یو نوی عصر په ډاګه کړ چې په دې کې د اروپایي نړۍ د حاکمیت احساس د غربي کولو او موډرن کولو دواړو پروسو له لارې ځايي کچې ته رسېدلی و، چې د محمد علي پاشا په واکمنۍ کې تطبیق شوې وې. محمد علي پاشا د مصر نیمه مستقل حکمران و او له ۱۸۳۲ نه تر ۱۸۴۰ پورې یې په سوریه واکمني درلوده.

او د عثمانیانو له بېرته راتګ وروسته د اروپایي قدرتونو په مرسته، د ځايي اقتصاد تسلیمولو بهیر د اروپا بازارونو ته ډېر شفاف شو، خو د سیستماتیک موډرن کېدو بهیر ورو شو او په ۱۸۶۰ کې د سخت مذهبي تبعیض له امله په سیمه کې - په ځانګړې توګه په اوسني لبنان کې د اروپایي ځواکونو مداخله رامنځته شوه.

د عثماني اصلاح غوښتونکی لوی شخصیت مدحت پاشا په ۱۸۷۸ کال کې د حاکم په توګه وټاکل شو. هغه مدني پرمختګونه وکړل، سړکونه یې پراخه کړل او د فاضلاب سیستم یې ښه کړ او په شلمه پېړۍ کې جرمن انجنیرانو د دمشق-مدینې منورې د اورګاډي لاره (پټلۍ) جوړه کړه ااو د حاجیانو سفر یې پنځو ورځې ته راټیټ کړ.

شلمه پېړۍ

د لومړۍ نړیوالې جګړې پرمهال، دمشق د عثماني او جرمني ځواکونو ګډه مرکزي قرارګاه وه.

له لومړۍ نړیوالې جګړې مخکې او پر مهال يې، عربي مليت د دمشق په ښار کې ځمکه پيدا کړه، چې د عثماني ضد هڅو لپاره یو مرکز شو، چېرې چې د مکې د شریف زوی فیصل د خپل پلار لخوا په ۱۹۱۶ کال کې د پیل شوي عربي انقلاب د ملاتړ جلبولو لپاره پټې لیدنې وکړې.

د ځوابي ګام په توګه، د عثماني جنرال قوماندان جمال پاشا د ۱۹۱۶ کال د مې پر شپږمه ۲۱ عربي ملي شخصیتونه اعدام کړل، چې دا ورځ لا هم د شهیدانو ورځې په توګه لمانځل کېږي.

خو عثمانیان د بریتانوي او عربي ځواکونو د ګډ برید له امله د ۱۹۱۸ کال په سپتمبر کې له ښاره وتښتېدل او په ۱۹۱۹ کال کې د سوریې خپلواک دولت اعلان وشو، چې پایتخت یې دمشق و او فیصل په ۱۹۲۰ کال کې پاچا وټاکل شو.

د سوریې د مملکت خپلواکي اوږده نه وه، ځکه چې د لومړۍ نړیوالې جګړې پرمهال اروپایي ځواکونو په پټه د عثماني امپراتورۍ ولایتونه خپل منځ کې ووېشل.

سوریه په جبري ډول د فرانسې تر واک لاندې شوه او د ۱۹۲۰ کال د جولای په ۲۵مه وروسته له هغه چې د میسلون جګړه وشوه، دمشق د جنرال هنري ګورو په مشرۍ د فرانسوي پوځ تر ولکې لاندې راغی.

دمشق د فرانسوي اشغال پر وړاندې مقاومت وکړ او که څه هم په ۱۹۲۵ کال کې فرانسوي بمبارۍ ښار ته زیان ورساوه، خو مقاومت تر ۱۹۲۷ کال پورې دوام وکړ.

یو نوی ښاري پلان جوړ شو چې د ښار زاړه مرکز ته یې یوه نوې استوګنیزه کړۍ جوړوله، چې په عملي توګه یې له غوطه ښاره جلا کړ، چېرې چې یاغیانو هلته پنا وړې وه.‌

په دې نوې ښار کې اروپایي ټولنیز، کلتوري او معمارې معیارونه په مستقیمه توګه له دودیزو معیارونو سره سیالي کوي او په تدریجي ډول یې دودیز معیارونه ځای پر ځای کړل.

دمشقیانو له خپلو هېوادوالو سره د خپل هېواد د خپلواکۍ او د یوې عربي ټولنې د رامنځته کولو لپاره مبارزه وکړه، چې په دې وخت کې د "بعث ګوند"، چې دغه هدف ته ځان وقف کړی و، په دمشق کې د دویمې نړیوالې جګړې پر مهال جوړ شو.

دې ماموریت تر ۱۹۴۶ کال – یعنې هغه وخت پورې دوام وکړ، کله چې فرانسوي ځواکونه په پای کې له هېواده وتښتېدل او دمشق یو ځل بیا د خپلواکې سوریې پایتخت شو.

یو نازک جمهوریت

د سوریې نازکه جمهوریت د لویو سیاسي ګډوډیو د زغملو لپاره چمتو نه و، چې په ځانګړې توګه د فلسطین وېش او د عربو-اسرائیلو لومړۍ جګړې په ۱۹۴۸ کې پیل شوې.

له ۱۹۴۹ تر ۱۰۷۰ پورې د انقلابونو یوې لړۍ بېلابېل مشران واک ته ورسول.

د سوریې او مصر تر منځ د لنډ یووالي پر مهال، چې د عربي متحده جمهوریت په نوم یاد شو (۱۹۵۸-۱۹۶۱)، د قاهرې د ګټو لپاره دمشق د پلازمېنې لقب له لاسه ورکړ.‌

په ۱۹۶۳ کې، د بعث ګوند د یوې کودتا له لارې واک ته ورسېد او د سوسیاليستي اصلاحاتو تجربه یې پیل کړه. په ۱۹۷۰ کې حافظ اسد چې هغه مهال د دفاع وزیر و، یوه داخلي کودتا رهبري کړه او ځان په هېواد کې د ۳۰ کلونو لپاره واکمن کړ، چې په ۲۰۰۰ کال کې یې د مرګ پرمهال خپل زوی بشار خپل ځایناستی کړ.

بشار اسد د یوه اصلاح غوښتونکي او بدلون راوړونکي په توګه ولسمشرۍ ته ورسېد، خو هغه هیلې چې د هغه د ولسمشرۍ لخوا ښودل شوې وې، په پراخه توګه نه دي پوره شوې.

خو دمشق د سیاسي ځواکونو، اقتصادي ګټو او هغو سوریایانو لپاره چې په پلازمېنه کې د ښه ژوند په لټه کې وو، د جاذبې په توګه پاتې شو.

خوندي پناځای

کله چې په ۲۰۱۱ کال په ټول هېواد کې د دیموکراسۍ غوښتنې احتجاجونه پیل شول، د بشار اسد په مشرۍ حکومت د خپلې واکمنۍ لپاره له بې‌ساري ګواښ سره مخ شو.

د سوریې حکومت د مظاهرو د ځپلو لپاره له تاوتریخوالي وکار واخیست، چې په دې کې د پولیسو، پوځ او نیمه نظامي ځواکونو پراخه کارول شامل وو. د ۲۰۱۱ کال په اوږدو کې د مخالفو ځواکونو ملېشې ډلې جوړې شوې او تر ۲۰۱۲ پورې شخړه د بشپړې کورنۍ جګړې په توګه پراخه شوه.

په ۲۰۱۱ کال تر اوړي پورې، د سوریې ګاونډی هېوادونه او نړیوال ځواکونه د اسد د ملاتړو او مخالفو بلاکونو ترمنځ ووېشل شول.

د امریکا متحده ایالاتو او اروپايي ټولنې د اسد د ځپونکي کمپاین له پراخېدا سره مخ په زیاتېدونکي ډول پر هغه نیوکې وکړې او د امریکا ولسمشر بارک اوباما او د اروپایي هېوادونو څو مشرانو په ۲۰۱۱ کال کې له اسد نه د استعفا غوښتنه وکړه.

د اسد پر ضد یو بلاک د ۲۰۱۱ کال په دویمه نیمایي کې له قطر، ترکیې او سعودي عربستان څخه جوړ شو. متحده ایالاتو، اروپايي اتحادیې او د عربي اتحادیې لخوا په چټکۍ سره د اسد د رژیم پر لوړپوړو غړو بندیزونه ولګول شول.

په ورته وخت کې، ایران او روسیې- چې د سوریې اوږدمهاله متحدان دي، خپل ملاتړ ته دوام ورکړ. د نړیوالو اختلافاتو او سیاليو یوه لومړۍ نښه د ۲۰۱۱ کال د اکتوبر په میاشت کې څرګنده شوه، کله چې روسیه او چین د امنیت شورا د یوې پرېکړې د تصویب لپاره وېتو وکاروله چې د اسد واکمنۍ پای ته رسولو ته نژدې وه.

د کورنۍ جګړې پراخېدو سره، دمشق له یوې لسیزې د ډېر وخت لپاره له جګړو لیرې د یوه خوندي ځای په توګه ښکارېده، که څه هم پر دمشق د اسد رژیم واکمن و، خو د اسد حکومت د ۲۰۲۴ د ډسمبر پر اتمه ړنګ شو.