فاطمه الفهریه څوک وه او د نړۍ تر ټولو پخوانی پوهنتون یې څنګه جوړ کړ؟

څه د پاسه زر کاله وړاندې، په هغه هېواد کې چې پخوا ورته "افريقيه" ویل کېده، فاطمه الفهريه وزېږېده - هغه د یوې سترې قریشي عربي قبیلې لور وه، په دې هېواد کې د فاطمې نیکه د "قیروان" ښار بنسټ کېښود، چې د څلورو پېړیو لپاره د مغرب د اسلامي هېوادونو د مسلمانانو پلازمېنه پاتې شوې وه.

د تاریخ کتابونو کې راځي چې د قیروان لمسۍ (یعنې فاطمه) وتوانېده چې د نړۍ د تر ټولو لرغونو پوهنتونونو بنسټ کېږدي - مخکې له دې چې لوېدیځ د پوهنتون مفهوم وپېژني، د عربو له ختیځه یې شاوخوا دوه پېړۍښ مخکې وړانګې راپورته شوې. تاریخپوه ابن خلدون یې په اړه ویلي: "ګواکي دې کار د راتلونکو واکمنانو هوډونه راویښ کړل."

فاس ته

لومړی ځل د فاطمه الفهریه یادونه د مریني دولت واکمنۍ کې تاریخپوه ابن ابي زرع الفاسي په کتاب کې شوې ده، او نوموړی په ۱۳۲۶ ز کال وفات شوی. دغه یادونه د هغه په کتاب "الأنيس المطرب بروض القرطاس، في أخبار ملوك المغرب وتاريخ مدينة فاس" کې راغلې ده او همداراز د ابن خلدون په تاریخ کې هم نوموړې یاده شوې ده.

د تاریخ ډېری منابع اټکل کوي چې فاطمه الفهریه به د هجري ۱۸۳ یا ۱۸۴ کلونو ترمنځ زېږېدلې وي (چې له نژدې ۸۰۰ میلادي کال سره برابر دی). هغې د مریم په نامه یوه خور لرله او پلار یې د فقهې عالم ابو عبدالله محمد بن عبدالله الفهري القیرواني و، چې نسب یې تر عقبه بن نافع الفهري القرشي پورې رسېږي - هغه قومندان چې د مغرب الاقصى فاتح ګڼل کېږي.

د تونسي تاریخ‌پوه ډاکټر لطفي عيسى په اند، د فاطمې پلار ته د فاس ښار له خوا ښه راغلاست ویل شوی و، چې دا کار یې د سیاسي او ټولنیزو دلایلو له مخې کړی و - هغه دلیلونه چې د فاس ښار د قومي هویت په جوړښت پورې تړلي وو.

د دې جامع تاسیس د فاس په ښار کې په یوه سیمه کې شوی چې "عدوة القرويين" ورته ویل کېده او د عربي قاموسونو پربنسټ، "عدوة" هغه ځای ته ویل کېږي چې لوړ وي یا د سېند پر غاړه پروت وي.

د تونسي تاریخ‌پوه وايي چې "عدوة القرويين" مخکې "العلية" یا "العالية" نومېده، چې د ځای لوړوالی ښيي، خو له دې سره، ښایي دا نوم د اسلام د پیغمبر د تره زوی او زوم امام "علي بن ابي طالب" نامه ته اشاره هم ولري او د نبوي "آل بیت" نسل ترې پیل شوی دی، په همدې سلسله د هغه د زوی امام حسن له نسله د ادریسي پاچاهانو نسل هم پیلېږي چې د فاس ښار بنسټ یې اېښی دی.

د فاطمه الفهریه په اړه تاریخ‌پوهانو ډېر معلومات نه دي راغونډ کړي. د هغې ژوند زیاتره د جامع القرويين د تاسیس په اړه ذکر شوی دی، چې اوس په المغرب(‎مراکش) په فاس ښار کې موقعیت لري.

تونسي تاریخ‌پوه عيسى په خپله یوه مرکه کې د بي‌بي‌‌سي ته ویلي، فکر نه کوي چې د فاطمې الفهریه په اړه دې "دقیق معلومات" موجود وي او اټکل کوي چې دا شاید د ښځې د مقام او د هغې په اړه د معلوماتو له نه ورکولو سره تړاو لري.

په ورته وخت کې، د اسلامي علومو د نړیوالې اکاډیمۍ د مدیر ډاکټر منیف رافع الزعبي په اند، دا "په عربي -اسلامي تمدن کې د مهمو ښځو لکه فاطمه الفهریه د ژوند د مستند کولو په برخه کې یوه کمي ده" او هغه وړاندیزوي چې د دې ښځو ژوند‌لیکونه ممکن تر اوسه د کتابتونونو او ارشیفونو په تورو کوټو کې پټ پاتې وي.

امّ البنین

ابن ابي زرع په خپل کتاب کې یادونه کړې چې د "مریني" دولت په وخت کې یو پلاوی له قیروانه مغرب الاقصى ته روان شو، "او په دې پلاوي کې یوه مبارکه او صالحه ښځه وه چې نوم یې فاطمه و او د محمد الفهري القیرواني لور او د 'ام البنین' کنیه یې درلوده. هغه له خپلې خور او مېړه سره له افریقیه راغلې وه."

سره له دې چې فاطمه "ام البنین" بلل شوې ده، تاریخي لاسوندونو کې د هغې د اولادونو په اړه کوم معلومات نه دي ورکړل شوي او نه هم د دې لقب د ورکولو دلیل روښانه شوی دی. دا لقب د اسلامي تاریخ ځینو مشهورو ښځو ته ورکړل شوی دی.

ځینو پوهانو دا لقب د فاطمه الفهریه په اړه داسې تفسیر کړی دی چې دا ښایي د دې لپاره وي چې هغې له خپل ماله – چې له خپل پلار او کورنۍ په میراث ورته پاتې و، له بې‌وزله خلکو طالب العلمانو سره پراخه مرسته کړې وه.

ابن ابي زرع په خپل کتاب کې دوه بېل روايتونه وړاندې کړي دي؛ یو وايي چې فاطمې ته د خپلې خور او مېړه له مړینې وروسته "زیاتې پیسې" په میراث پاتې شوې وې او بل وايي هغې او د هغې خور مریم ته له خپل پلار او دوو خویندو مال په میراث پاتې شوی و او فاطمه جامع القرويين جوړ کړ، خو د هغې خور جامع الأندلس جوړ کړ، چې دا د تاریخي شواهدو پربنسټ تر ټولو امکان لرونکی روایت ښکاري.

د یادونې وړ ده چې د ادریسي دویم په وخت کې، فاس ښار دوه برخې شوی و؛ لکه څنګه چې د مراکش سیاسي لیکوال او څېړونکی عبد الهادي التازي په یوه څېړنه کې دا روښانه کړې. هغه لیکي یوه برخه یې د اندلس ښار و، چې د حکَم بن هشام په وخت کې د اندلس درېیم امیر لخوا هلته ګڼ شمېر کډوال ورغلي وو او بله برخه یې "المدینه العظمی" وه چې د قیروانیانو لخوا ودان شوی و او دوی د "القرويين" په نوم یادېدل، ځکه چې قیروان ښار په تونس کې دی او دا نوم د تلفظ د اسانۍ لپاره ورکړل شوی و.

د ودانۍ ځمکه

ابن ابي زرع په خپل کتاب کې یادونه کړې چې کله فاطمه الفهریه د جامع (جومات) د جوړولو نیت وکړ، هغې د هغه ځای ځمکه غوره کړه چې "القرويون" پکې اوسېدل. دا ځمکه "سپینه" وه، چې په کې د ګچ جوړولو مختلف ډولونه پیدا کېدل او هلته د ځینو ونو ډولونه هم موجود وو. ګچ هغه څه دی چې نن ورځ د ودانیزو موادو په توګه پیژندل کېږي.

د ځمکې څښتن یو سړی و چې د "هواره" په نامه قبیلې پورې اړه درلوده او پلار یې دغه ځمکه د هغه ښار د جوړېدو پرمهال ترلاسه کړې وه. فاطمې دا ځمکه هغې ته په میراث شویو پیسو واخیسته چې "هېڅ شبهه یې نه درلوده او نه یې د پلور یا خرید له لارې بدلون موندلی و". هغې یې د بنسټ کیندلو چارې د ۲۴۵ هجري قمري/۸۵۹ میلادي کال د روژې میاشتې پر لومړۍ نېټه پیل کړې، مانا دا چې هغه وخت فاطمه د عمر شپېتمه کلیزه کې وه.

د مریني تاریخ‌پوه ویلي چې فاطمه د هغې ځمکې په منځ کې یوه څاه کیندل پیل کړل چې مخکې د ګچ کان بلل کېده، سمڅې پکې ایستل وې وې، خاورې ډبرې او ژېړبخنه شګه یا رېګ ترې رایستل شوی و. همدا وو چې هتله لوی جومات جوړول پیل شول او د بل ځای خاوره پکې ونه کارول شوه، مانا دا چې یوازې له پېرلې ځمکې رایستل کېدونکي مواد پکې کارول کېدل.

ځینې څېړونکي او تاریخ‌پوهان وايي، دغه شرط چې فاطمه الفهریه په دې پروژه کې ایښی و، ددې لامل شو چې په څو کلونو کې د دې جامع جوړولو چارې بشپړې شي او د ځینو تاریخ‌پوهانو په وینا، دې بهیر شاوخوا ۱۸ کاله وخت ونیو. ابن ابي زرع وايي فاطمه الفهریه دغه مهال "د جوړېدو له پیله تر بشپړولو پورې روژه نیولې وه".

د عبد الهادي التازي په وینا، چې د مراکش د شاهۍ اکاډیمۍ غړی و، ویلي چې جامع القرويين په خپل اصلي بڼه کې نژدې مربع شکل درلود، لکه څنګه چې په لومړنیو اسلامي جوماتونو کې د معمارۍ دا پېژندل شوی سبک و او اوږدوالی یې ۳۹ متره و.

د التازي له مخې، د جامع ټول مساحت هغه وخت شاوخوا ۱۲۴۸ متره مربع و، چې وروسته د وخت په تېریدو د جامع مساحت له نیم هکټاره هم زیات شو، چې اوس ۵۸۴۶ متره مربع ته رسېږي.

"عام ځای کې د ښځې حضور "

د مراکش د ټولنپوهنې استاد ډاکټر عبدالصمد دیالمي اشاره کړې چې یوه روایت وايي فاطمه او مریم الفهري د خپل پلار ژمنه پوره کړه او خپل ټول میراث یې د یوه جومات جوړولو لپاره وقف کړ.

له بي‌بي‌سي سره خبرو کې دیالمي وویل دا وعده ممکن د دې لپاره شوې وي چې پلار یې زوی نه درلود او ښایي هغه غوښتل چې له بشپړ میراث ترلاسه کولو خپلې لوڼې راوګرځوي او له دې به وېرېده چې میراث یې له یو ممکنه مېړه سره شریک نه شي.

له دې امله، د مراکش د دغه پوهاند د نظر له مخې، دغه د "خېر ښېګڼې" نوښت "د ښځو پر اصل" پورې نه دی تړلی، سره له دې چې وارثانو ته د پلار وعده نه پوره کول او د میراث په اړه د یو بل اقدام کولو امکان موجود و.

د دیالمي په وینا، که دا پرېکړه ریښتیا هم وه، نو دا عمل په اوسني مفهوماتو کې د "نسوي" حرکت برخه نه ده بلکې د دوو فهریه خویندو د خیرښېګڼې یوه نښه ده، ځکه چې هغه وخت موجوده "نسويه یا د ښځو حقونه" د "اسلامي نسويت" په نوم یادېدل، پرته له دې چې دا نوم ولري ځکه چې په هغه وخت کې جوماتونو کې د "جنسیت ترمنځ نابرابري" تدریسېدله، هغه څه چې د اسلام په لومړیو وختونو کې عادي و.

سره له دې چې د فاس ښار کې د ښځو لپاره ځانګړي حمامونه جوړ شوي وو، چې ټولنیزه حفظ الصحه او پاکي وساتلی شي او د ښځو لپاره ځانګړې لارې ټاکل شوې وې. د ټولنپوهنې استاد وايي "تاریخپوهان او څېړونکي په فاس کې د ادارسي دورې پر مهال د ښځینه عالمانو، شاعرانو یا صوفيانو ذکر نه کوي."

په همدې حال کې د تونس تاریخپوه ډاکټر لطفی عیسی بي بي سي ته وویل فاطمه الفهری چې څه وکړل، دا یوازې د رومي دورې یو پخوانی دود دی، چې "نظام البلدیه" یا "ايفرګيتزم" بلل کېږي.

"ايفرګيتزم " (Evergétism) کلمه له یونانۍ ژبې اخیستل شوې، چې په اصل کې د "خیرات" یا "د ټولنې خدمت" مفهوم لري. دا اصطلاح هغه دود ته اشاره کوي چې شتمنې کورنۍ یا د ټولنې اغېزناک افراد د خپلې شتمنۍ یوه برخه د عامه خدمت لپاره وقف کوي، لکه د ښوونځیو، جوماتونو او نورو مهمو ټولنیزو او فرهنګي ادارو جوړول.

سره له دې چې د رومي او اسلامي ادارو ترمنځ توپیرونه شته، خو د تاریخپوه په وینا، دغه دود یې خپلې ځانګړې بڼه په اسلامي وختونو کې خپله کړه او په پایله کې دا ثابتوي چې د ښځو حضور په عامه ځایونو کې موجود و.

د ارواښاد ادیب علال الفاسي په اند، قرویین د القیروان جومات په څېر جوړ شوی، "او ممکنه ده چې د ام البنین، چې د هغې پلار له هغه تونسي ښاره راغلی و، غوښتل چې دغه جومات د عقبه بن نافع جومات په څېر وګوري، چې په ۵۰ هـ ق کې جوړ شوی و."

ایا دا "افسانه" ده؟

که څه هم ډېرې تاریخي څېړنې تقریبا له دې سره توافق لري چې د جامع القرویین تاسیس کې د فاطمه الفهریه لوی لاس و، خو ځینې مخالف نظرونه بیا دا روایت ردوي. ځینې یې د جامع جوړولو د فکر او د دې جامع د جوړولو د تمویل ترمنځ توپیر کوي.

له دې کسانو عبد الهادي التازي دی چې په خپل کتاب "جامع القرویین: فاس کې جومات او پوهنتون" کې هغه اسناد ذکر کړي چې د ترمیم په وخت کې یې موندلي، چې پکې ویل شوي دا جومات د سلطان داود لخوا جوړ شوی و. په دغه سند کې د کوفي لیک په رسم کې راغلي: "دا مسجد په ۲۶۳ هجري کال کې د امام داود بن ادریس په امر جوړ شوی دی."

د ډاکټر عبد الصمد الدیالمي په وینا، د الفهري خویندو کیسه "افسانه ده چې د زرعي روایت له لارې خپره شوې"، چې د ابن ابي زرع له خوا پنځه پېړۍ وروسته لیکل شوې. دی وايي، د روایت او پېښې ترمنځ د اوږده واټن له امله د دې کیسې ریښتینولی چندان د اعتبار وړ نه ده او کومه بله سرچینه هم نه شته چې همدغه روایت تایید کړي.

د مراکش پوهنتونونو کې د ټولنپوهنې استاد بي بي سي ته وویل، تاریخپوهان "ابن ابي زرع د یوې مستندې سرچینې په توګه نه ګڼي، بلکې هغه یوازې د یوه ناباوري ماضي تشریح کوونکی ګڼي".

"د شک ځای نه دی"

په مقابل کې، د شلمې پېړۍ سوریايي مؤرخ خیر الدین الزرکلي په خپله "موسوعة الاعلام" کې ویلي، ښکاري چې د جامع جوړول د داود بن ادریس په امر زیات شوي، خو د هغه په واکمنۍ کې ۲۶۳ هجري کال کې بشپړ شو او بیا یې له ۳۴۵ هجري کال وروسته پراختیا پیل شوه.

اکاډیمیکو شخصیتونو، تاریخ پوهانو او لیکوالانو چې د تېرې پېړۍ په شپږمه لسیزه کې د جامع القرویین د تاسیس سلګونو کلونو په مناسبت غونډه وکړه، په ټولیزه توګه موافق وو چې فاطمې الفهریه د جامع تاسیس کې مخکښي درلوده.

علال الفاسي، چې یو سیاستوال او ادیب و او د اویایمو کلونو په پیل کې یې له دې نړۍ سترګې پټې کړې، ټینګار کړی هېڅ شک نشته چې "ټول تاریخي شواهد، چې موږ بیا بیا کتلي، دا ښيي چې ام البنین (فاطمه الفهریه) وه چې القرویین یې تاسیس کړ، ان پر دې خبره باید هېڅ شک ونه شي."

هغه د عبد الهادي التازي دا ادعا چې ګواکې داود الادریسي د جامع جوړوونکی و، "نابرابره" وبلله، او وویل هغه باوري دی چې الادریسي یوازې دا جامع نوی کړی، یا یې رغولی، یا یې پکې زیاتوالی راوستی، هغه څه چې ابن ابي زرع هم ورته اشاره کړې، په هغه فصل کې چې د فاطمې په اړه یې لیکلی او هغه زیاتوالی بیانوي چې د مختلفو دورو په اوږدو کې د جامع القرویین په جوړښت کې راغلی، تر هغه عصره چې ابن أبي زرع خپل کتاب لیکه.

او په یوه تحقیقي لیکنه کې چې عنوان یې و: (فاطمه الفهریه: د نړۍ تر ټولو د پخواني پوهنتون بنسټګره او د مخکښې مسلمانې مېرمنې بېلګه)، ډاکټر منیف الزعبي ویلي، هغه سند چې التازي ورته اشاره کړې، ښايي د نن زمانې له دود سره ورته وي، لکه چې ووایو دا ودانۍ د فلاني پاچا یا ولسمشر په واکمنۍ کې جوړه یا پرانیستل شوه، "خو دا الزاماً د ریښتیني تمویلوونکي هویت نه ښيي."

د الازهر له جامع جومات وړاندې

په نولسمه پېړۍ کې د مؤرخ احمد بن خالد الناصري په کتاب ( الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصى) یا د لرې مغرب د هېوادونو د خبرونو د څېړنې کتاب'' کې راغلي، چې فاطمه الفهریه کله چې جامع القرویین جوړ کړ، نو محراب یې د "ثریا الکبرى" تر څراغ لاندې ځای پر ځای کړ او اوږدوالی یې له لوېدیځه تر ختیځه ۱۵۰ لوېشتې ټاکلی و او پکې یې یوه مناره هم جوړه کړه، چې اوسمهال د قُبې په ځای کې موقعیت لري، خو هغه وخت دومره لوړه نه وه.

همدې حالت د ادریسي دولت له منځه تلو پورې دوام درلود او د (زناته) دولت یې ځایناستی شو. د زناته واکمنو دواړه جوماتونه، یعنې القرویین او الاندلس، په یوه پراخه کچه ترمیم کړل او شاوخوا دېوالونه یې جوړ کړل. هغوی خطبه له مسجد الشرفاء نه جامع القرویین ته او له مسجد الأشياخ نه جامع الأندلس ته ولېږدوله، دا بدلون د پنځم هجري قرن په پیل کې راغی.

د پخواني مفهوم له مخې، جوماتونه یوازې د عبادت ځایونه نه وو، بلکې علمي مرکزونه هم وو، چې ماشومان به پکې د سترو علماوو، شیخانو او فقهاوو له خوا نه یوازې په دیني علومو کې، بلکې په بېلابېلو علومو کې روزل کېدل.

لکه څنګه چې د اویایمو کلونو په لسیزه کې وفات شوي ادیب علال الفاسي ویلي، نو ځکه، "مسجد الجامع د پوهنتون بنسټ و او د جومات صفت د پوهنتون د نوم بنسټ جوړ کړ".

علال الفاسي دا موضوع په یوه راپور کې داسې روښانه کړې: "پوهنتون هغه ځای دی چېرې چې خلک د مختلفو علومو د زدکړې لپاره راټولېږي او جامع هم هغه مسجد دی چېرته چې خلک د جمعې لمونځ او د علم او پوهې لپاره راټولېږي. نو له اسلامي مفهومه، د جامع دنده او د پوهنتون دنده یو له بله جلا نه ګڼل کېږي."

الزعبي په خپل تحقیق کې روښانه کړې چې د تاریخ کتابونه وايي، جامع القرویین تر ۸۷۷ میلادي کال پورې پوهنتون نه و، بلکې دا بدلون د فاطمې الفهریې له وفاته لږ وړاندې راغی. مؤرخین اټکل کوي چې فاطمه فهریه به د ۸۷۸ او ۸۸۰ میلادي کلونو ترمنځ وفات شوې وي، شاوخوا ۸۰ کلنه یا لږ تر لږه له هغه څه کم عمر یې درلود. دا جومات نژدې یوه پېړۍ وړاندې له دې جوړ شوی و، چې په مصر کې جامع الازهر تاسیس شي.

د نړیوالې اکاډیمۍ وېب‌پاڼې او د اروپايي علمي څېړنو وېب‌پاڼې "ریسرچ ګېټ" له مخې، د القرویین پوهنتون د نړۍ تر ټولو پخوانی پوهنتون ګڼل شوی او د ایټالیا د بولونیا (Bologna) پوهنتون او د بریتانیا اکسفورډ پوهنتون له تاسیسه هم وړاندې جوړ شوی.

د ګینیس نړیوالو ریکارډونو 'انسایکلوپېدیا' هم القرویین د نړۍ تر ټولو پخوانی پوهنتون بللی دی.

د دې پوهنتون په پراخه انګړ کې په پیل کې د علمي بحث حلقې جوړېدې او د القرویین شیخانو به خپل علمي لیکچرونه او درسونه محصلینو او د علم مینه والو ته وړاندې کول. د فاس سلاطینو په نزد د وخت په تېرېدو د دې علمي مرکز ارزښت زیات شو، ځکه دا پوهنتون نه یوازې په سیمه‌ییزه کچه، بلکې په اسلامي نړۍ کې هم لوړ علمي حیثیت پیدا کړ. له دې پوهنتونه ډېر علماء، مفکرین او فیلسوفان فارغ شوي دي.

زعبي په خپل تحقیق کې د یوه داسې طبي سند انځور هم راوړی، چې ګومان کېږي دا د بشري طب تر ټولو پخوانی "اجازه‌لیک" دی، چې په ۱۲۰۷ میلادي کال کې د القرویین له خوا ورکړل شوی و.

نن، شاوخوا ۱۱۵۰ کاله وروسته هم، فاطمه الفهریه د عربي نړۍ د ښځو لپاره د الهام یوه سرچینه پاتې ده. د هغې په نوم په مراکش کې د "مفاد" په نامه یوه څېړنیزه مؤسسه جوړ شوې، چې د علمي څېړنو، په ځانګړي ډول د بشري او ټولنیزو علومو په برخه کې کار کوي.

همداراز، د هغې په نامه یوه ځانګړې جایزه هم شته چې د مدیترانې له هېوادونو سره تړاو لرونکو هغو ښځو ته ورکول کېږي، چې د زد‌کړې (تعلیم)، علمي څېړنو، هنر، کلتور، سیاست، انجنیرۍ، ادبیاتو او بشري علومو په برخو کې یې مهمې لاسته راوړنې لرلې وي.

د اردن ملي موزیم هم د هغې لپاره یو مجسمه ځانګړې کړې. دا مجسمه داسې انځور شوې هغې په لاس کې د کاغذ یوه ورقه نیولې، چې ښايي د هغې له خوا د جامع القرویین د طرحې او جوړښت څارنې ته اشاره وي - هماغه جومات چې د ختیځ د علم او پوهې یوه پیاوړې مناره ګڼل کېږي.

ډاکټر یوشع عبد السلام، چې د اردن د موزیم د فني چارو مدیر دی، بي بي سي عربي ته وویل د فاطمه الفهریې مجسمه د یوه ځانګړي نندارتون په چوکاټ کې ځای پر ځای شوې، چې نوم یې دی: "۱۰۰۱ اختراع".

عبد السلام بي بي سي ته دا هم روښانه کړه چې دا نندارتون "هغو موندنو او اختراعاتو ته ځانګړی شوی چې د اسلامي دولت د زرینو دورو پر مهال رامنځته شول؛ هماغه دورې چې په لوېدیځ کې د 'تیارو دورو' په نوم یادېږي، خو د اسلامي تمدن لپاره دا د طلايي دورو وخت و."